Hans von Wartenberg (1880-1960)
Kierownik Katedry Chemii Nieorganicznej, 1918-1933
Urodzony w Kellinghusen (Schleswig-Holstein), tam ukończył szkołę średnią w 1899 roku. W latach 1899-1902 studiował chemię na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu w Berlinie. Po sześciu semestrach studiów (!), w maju 1902, uzyskał doktorat z filozofii na podstawie dysertacji "Przyczynek do wiedzy o oksyhalogenkach rtęci".
Po doktoracie, idąc za głosem swoich zainteresowań fizykochemicznych, został naukowym współpracownikiem Waltera Nernsta, dyrektora nowego Instytutu Chemii Fizycznej na Uniwersytecie w Getyndze. Nernst (1864-1941, Nagroda Nobla 1920) był jednym z czterech pionierów chemii fizycznej obok Ostwalda (1853-1932, Nagroda Nobla 1909), Arrheniusa (1859-1927, Nagroda Nobla 1903) i Van't Hoffa (1852-1911, Nagroda Nobla 1901).
W 1905 Nernst został zaproszony przez Maxa Plancka i objął Katedrę Chemii Fizycznej na Uniwersytecie Berlińskim zabierając ze sobą z Getyngi Wartenberga, który został w Berlinie asystentem i w 1908 zrobił hablitację, w 1909 został docentem prywatnym, w 1910 profesorem nadzwyczajnym.
1 X 1913 na zaproszenie Rektora Politechniki Gdańskiej prof. A. Wohla został prof. nadzw. i wykładał chemię fizyczną. Od roku 1916 wykładał jako prof. nadzw. chemię nieorganiczna i fizyczną, a od roku 1917 również technologię nieorganiczną z elektrochemią. W latach 1918-33 jako prof. zw. został kierownikiem Katedry Chemii Nieorganicznej. Podczas dwudziestoletniej pracy w Politechnice Gdańskiej był dwukrotnie dziekanem (1919/20 i 1923/24). Podczas tej drugiej kadencji był jednocześnie przedstawicielem Fakultetu Nauk Ogólnych w Senacie.
W roku 1933 wyjechał z Gdańska do Uniwersytetu w Getyndze, gdzie jako prof. zw. objął Instytut Chemii Nieorganicznej, jako następca Zsigmondy'ego (Nagroda Nobla 1925).
W pierwszym okresie getyńskim odnowił i rozbudował Instytut za pieniądze uzyskane z Fundacji Rockefellera i rozpoczął intensywną pracę naukową. W roku 1937 został przymusowo emerytowany w oparciu o ustawę rasistowską, bo miał żonę Żydówkę! Dalsze prace eksperymentalne prowadził w skromnych warunkach, w pomieszczeniach Instytutu Fizyki, dzięki uprzejmości prof. R. W. Pohla. Pomimo to ogłaszał rok po roku znaczące prace.
W roku 1945 zostaje z honorami przywrócony na stanowisko utracone z powodów politycznych w okresie hitlerowskim. W roku 1948 został emerytowany, ale prawie do śmierci nadal pracował eksperymentalnie. 4 X 1960 umarł w Getyndze.
Dorobek naukowy H. von Wartenberga jest zawarty w ok. 150 opublikowanych pracach. W pracach termochemicznych dokonywał trudnych pomiarów równowag chemicznych, aby wyznaczyć ciepło tworzenia lub energię atomizacji np. wody, tlenu, acetylenu, dwutlenku węgla i in. Pomiary np. dla wody prowadził w zakresie temperatur 1000-2000°C, a dla tlenu 1100-1150°C. Stwierdził, że termiczna dysocjacja tlenu prowadzi do powstawania ozonu.
W pracach z chemii fluoru otrzymał szereg fluorków, np. PbF4, CeF4, BiF4, CrF3, CrF4, CrF5, których mimo usiłowań nie udało się otrzymać innym badaczom.
W zakresie chemii wysokich temperatur zmierzył temperatury topnienia platyny, palladu, wolframu, toru, temperatury wrzenia srebra i chromu wyznaczył z pomiaru prężności par. Wyznaczył temperaturę reakcji termitowej (2400°C), temperaturę płomienia Langmuira (4700°C). Mierzył gęstości par, aby określić rodzaj cząsteczek w fazie gazowej ołowiu, srebra, antymonu, bizmutu, siarki, selenu, połączęń międzymetalicznych (MnZn2, Na3Hg), a nawet soli. Stwierdził np., że pewne fluorki w stanie pary występują jako dimery, co potwierdziły dużo późniejsze prace wykorzystujące spektromerię mas. Trudno redukujące się tlenki metali, np. ThO2 redukował do metali w bardzo wysokich temperaturach wodorem. Do tych prac konstruował specjalne piece, np. piec elektronowy, piec płomieniowy z rurami z ZrO2 (2600°C), piece z drutami oporowymi z platyny, irydu.
W swoich pracach rozwiązywał nie tylko problemy chemiczne, ale również zawiłe problemy techniczno-konstrukcyjne. Gdy miał już ponad 70 lat podjął problem otrzymywania czystego krzemu z SiO2. Wśród badanych alternatyw była np. krystalizacja krzemu z metali! Mając lat 76 otrzymał krzem w siarkowej reakcji termitowej. W związku z zapotrzebowaniem rynku na krzem do tranzystorów założył nawet jednoosobową wytwórnię krzemu.
Po jego śmierci chemia wysokich temperatur rozwijała się nadal burzliwie, a Wartenberg pozostanie na zawsze niekwestionowanym jej pionierem!
Wyróżnienia: 1917 - Krzyż Żelazny II. kl, 1952 - doktorat h.c. Politechniki (RWTH) w Aachen, Medal Bunsena, Medal Gaussa-Webera.
Sprawy szczególne i ciekawostki:
W latach dwudziestych odrzucił propozycję profesury w dobrej Politechnice w Hannoverze, bo bardzo sobie cenił stosunki i warunki pracy w Politechnice Gdańskiej.
W 1937 roku, gdy groziła mu przymusowa emerytura z powodu niearyjskiego pochodzenia żony, władze doradzały mu rozwód i dalsze utrzymanie stanowiska profesora w Getyndze. Nie poszedł na takie rozwiązanie!
Źródła: J. Goubeau [1], O. Glemser [2], praca zbiorowa [3, str. 165] oraz teczki Wartenberga z lat 1913-33 nr 988/606 i 988/606 w Archiwum Państwowym w Gdańsku.
Literatura:
- J. Goubeau: Angew. Chem. (1950) 179
- O. Glemser: Angew. Chem. 72 (1960) 179; Naturwiss. 47 (1960) 121
- W. Klemm: Angew. Chem. 53 (1940) 25
