Wilhelm Klemm | Wydział Chemiczny Politechniki Gdańskiej

Urodzony 5 I 1896 roku w Guhrau. Zmarł 24 października 1985 w Gdańsku. Guhrau to kiedyś i obecnie polska góra, miasto powiatowe w województwie Dolnośląskim. W okresie międzywojennym góra leżała w Niemczech tuż za polsko-niemiecką granicą, ok. 20 km od Leszna.

Studia chemiczne odbywał w latach 1919-1923 na Uniwersytecie Wrocławskim. Tam uzyskał w roku 1923 doktorat z filozofii za pracę z chemii kwasu moczowego (promotor H. Biltz). W roku 1927 habilitował się z chemii nieorganicznej w Politechnice w Hannoverze (laboratorium prof. W. Biltza). W latach 1923-27 był asystentem u Wilhelma Biltza w Hannowerze, następnie jego docentem prywatnym 1927-29, a potem 1929-33 profesorem nadzw. Politechniki w Hannowerze.

W latach 1933-45 był profesorem zwyczajnym, kierownikiem Katedry Chemii Nieorganicznej Politechniki w Gdańsku (dokładnie od 1 IV 1933 do 27 I 1945). W latach 1944-45 był ostatnim prorektorem niemieckojęzycznej PG. Kierował ewakuacją dokumentów, aparatury, księgozbioru i personelu.

1947-51 profesor zwycz., kierownik Katedry Chemii Nieorganicznej Uniwersytetu w Kilonii. 1951-64 profesor zwycz., kierownik Katedry Chemii Nieorganicznej Uniwersytetu w Münster. W latach 1952-53 był prezesem Niemieckiego Towarzystwa Chemicznego, w latach 1955-56 dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu w Münster, a w latach 1957-58 rektorem tego Uniwersytetu. W 1964 emerytowany (z tytułem Honorowego Senatora Uniwersytetu Münster), a w latach 1965-67 był prezydentem IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry), jako pierwszy Niemiec po II Wojnie Światowej.

Dorobek naukowy: lista publikacji W. Klemma [1] obejmuje 250 pozycji, w tym jest 9 książek. Jedna z nich to popularny podręcznik chemii nieorganicznej, który miał ok. 40 wydań (!), druga to popularna preparatyka nieorganiczna, której pierwsze wydanie opracował H. Biltz (promotor Klemma), a następnych 40 wydań powstało z dużym udziałem W. Klemma. Klemm, jako twórca magnetochemii wydał w Lipsku w roku 1936 książkę pod tym tytułem.

W USA w roku 1944 w wydawnictwie Ann Arbor wyszły reprinty dwóch książek Klemma: "Magnetochemia" oraz "Chemia Przestrzenna Ciał Stałych". W roku 1946 na zamówienie angielsko-amerykańskie napisał Klemm review "Chemia Analityczna w Niemczech w latach 1936-46". Około 30 pozycji w spisie publikacji Klemma to obszerne artykuły mongraficzne publikowane głównie w Angewandte Chemie, Zeitschrift für Physikalische Chemie oraz Zeitschrift für Naturforschung.

Ogromna większość listy publikacji, ponad 200 pozycji, to prace oryginalne, których 140 ukazało się w Zeitschrift für Anorganische und Allgemeine Chemie.

Tematyka prac Klemma prawie w całości jest związana z chemią nieorganiczną i fizyczną. Otrzymał on jako pierwszy dziesiątki nowych związków nieorganicznych o wysokiej czystości. Przeprowadzał na nich precyzyjne pomiary własności fizycznych, np. gęstości w różnych temperaturach, współczynników rozszerzalności, ciepeł tworzenia, przewodnictwa elektrycznego w stanie stopionym, własności magnetycznych, struktur krystalicznych zbadanych metodą rentgenograficzną, objętości molowych i innych. W oparciu o te pomiary wyciągał wnioski o naturze wiązań chemicznych. Stworzył m.in. nową, ogólnie zaakceptowaną klasyfikację metali ziem rzadkich i metali przejściowych. Otrzymał i badał dziesiątki układów międzymetalicznych. Na trwałe weszła do literatury chemicznej tzw. koncepcja Zintla-Klemma pozwalająca na zrozumienie budowy różnych faz międzymetalicznych. Otrzymał też i opisał dziesiątki fluorków, szczególnie kompleksowych. Opracował wiele nowych metod preparatywnych, które weszły do szerokiej praktyki. Szczyt aktywności doświadczalnej i publikacyjnej W. Klemma przypada na lata pracy w Gdańsku (np. w roku 1939 - 24 pozycje).

W. Klemm wypromował ponad 100 doktorów. Wielu spośród nich to profesorowie lub wybitni specjaliści przemysłu chemicznego. Można również powiedzieć, że ogromny powojenny rozwój chemii ciała stałego w Niemczech jest wynikiem działalności grupy profesorów, byłych uczniów Klemma. W. Klemm był również wieloletnim głównym redaktorem dwóch ważnych czasopism chemicznych (Z. Anorg. Allgem. Chemie i Chem. Zentralblatt).

Honory i zaszczyty: Krzyż Żelazny I Klasy i inne odznaczenia z I Wojny Światowej, Wielki Krzyż Zasługi NRF oraz Order za Zasługi dla NRF. Doktoraty h.c. Politechniki w Darmstadt, Uniwersytetu w Bordeaux, Uniwersytetu w Dijon, Uniwersytetu w Lille, Członkostwo Akademii Nauk w Halle, Monachium, Wiedniu, Düsseldorfie i Getyndze.Naukowe odznaki honorowe: Medal Liebiga, Medal Moissana i inne. Członkostwo honorowe wielu Towarzystw Naukowych. Uniwersytet w Münster nadał W. Klemmowi tytuł Honorowego Senatora, a Miasto Münster nazwało jedną z ulic jego nazwiskiem.

Współpraca Polskiego i Niemieckiego Towarzystwa Chemicznego zrodziła w roku 1994 inicjatywę imiennych wykładów Marii Skłodowskiej-Curie/Wilhelma Klemma. Umowę podpisali prezesi Towarzystw prof. E. Bayer i prof. Z. Galus. Pierwszym polskim wykładowcą zaproszonym przez stronę niemiecką był w roku 1995 prof. M. Mąkosza.

Kilka spraw szczególnych:

W. Klemm napisał Historię Wydziału Chemii Politechniki Gdańskiej za lata 1904-45 stanowiącą dla nas ważne źródło informacji o ówczesnym Wydziale [2].

W sali seminaryjnej Katedry Chemii Nieorganicznej PG wiszą portrety wszystkich byłych Kierowników Katedry: O. Ruffa, H. von Wartenberga, W. Klemma, W. Rodziewicza i J. Dobrowolskiego.

Żona W. Klemma, dr Lisabeth Klemm, wraz z nim pracowała w Katatedrze Chemii Nieorganicznej

W roku 1984 prof. W. Klemm przekazał w prezencie na ręce prof. W. Wojnowskiego dla Biblioteki Wydziału Chemicznego PG 180 tomów Gmelina (Handbook of Inorganic Chemistry). Pismo zawiadamiające o tym darze kończy się w sposób niezwykły, jak na tamte lata "żelaznej kurtyny": "... zarazem ma ten prezent stanowić wyraz moich szczerych pragnień, aby rozwinęły się dobre układy między Politechniką Gdańską, a Uczelniami Republiki Federalnej i aby to pomogło ustanowić przyjazne stosunki między naszymi narodami".

Historia wizyty W. Klemma w Politechnice Gdańskiej w roku 1985 i jej zakończenie. Prof. W. Wojnowski od dawna gromadził różne materiały związane z W. Klemmem, jego sławnym poprzednikiem w Katedrze. Poznał również wielu uczniów Klemma i był pod wrażeniem ich wielkiego szacunku i przywiązania do Mistrza. W. Klemma poznał w roku 1981 i spotkał się z wielką z jego strony serdecznością i wielkim zainteresowaniem naszą Uczelnią. Po pewnym czasie W. Klemm, mimo niesprzyjających warunków politycznych, wyraził gorące pragnienie odwiedzenia naszej Politechniki i swojej dawnej Katedry ("Jetzt aber muss ich nach Danzig"). Okazją stał się Jubileusz czterdziestolecia powojennej Politechniki w październiku 1985 roku, na który W. Klemm otrzymał od Rektora PG oficjalne zaproszenie. 89-letni W. Klemm przyjechał do Gdańska, zwiedził Wydział, a szczególnie dokładnie swoją byłą Katedrę, rozmawiał z ludźmi, a 22 X wziął udział w uroczystym posiedzeniu Senatu PG poświęconym Jubileuszowi PG i nadaniu tytułu dr h.c. chemikowi z Francji, prof. Hagenmullerowi. Po tej uroczystości, w gabinecie Rektora E. Dembickiego otrzymał medal pamiątkowy PG z legitymacją nr 467. Dziękując tak powiedział: "jest moim wielkim pragnieniem, aby współpraca między uczonymi polskimi i niemieckimi przyczyniła się do lepszego zrozumienia między dwoma narodami". Następnego dnia był W. Klemm na wykładzie swego ucznia prof. von Schneringa w Audytorium Chemicznym, nie zmienionym od czasów, gdy przez 12 lat wykładał tam chemię nieorganiczną. Potem, niby półżartem, mówił osobom, które miały z nim wracać do Niemiec, aby wracały same, a on tu zostanie. I... 24 października zmarł nagle na serce.

7 listopada w Münster była uroczystość żałobna. Na początku nekrologu czytamy: „Po życiu bogato naukowo spełnionym zmarł 24 X 1985 w Gdańsku, w mieście swej wieloletniej działalności badawczej, uhonorowany medalem Politechniki Gdańskiej, Wilhelm Klemm".

O Klemmie pisali: R. O. Oesper [3], J. Goubeau [4], R. Hoppe [5], A. Butenandt [6] oraz [2, str. 145].

Literatura:

1. O. Glemser: Angew. Chem. 72 (1960) 179; Naturwiss. 47 (1960) 121
2. Praca zbiorowa: Beiträge und Dokumente zur Geschichte der TH Danzig 1904-45, Hannover 1979
3. R.O. Oesper: J. Chem. Educ. 29 (1952) 336
4. J. Goubeau: Z. Elektrochem. 63 (1961) 105
5. R. Hoppe: Z. anorg. allg. Chem. 622 (1996) 1
6. P. Karlson: Adolf Butenandt, Stuttgart 1990